Tryptyk Karola XII (cz. I)

Karol XII król szwedzki i wybitny wódz (1682-1718), po klęsce pod Połtawą schronił się u Turków w Benderze. Grał tam często w szachy z gen. S. Poniatowskim, ojcem Stanisława Augusta króla Polski i skarbnikiem Grothusem. Legenda głosi, że król właśnie kończył partię, gdy Turcy rozpoczęli ostrzał Bendery naruszając prawo azylu. Przelatujące wokół grających kule nie zrobiły na królu większego wrażenia. Diagram obok przedstawia sytuację w której król miał zapowiedzieć mata w trzech ruchach.

Tryptyk Karola XII (cz. II)

W chwili gdy Karol XII zapowiedział mata w trzech ruchach, przelatująca kula strąciła z szachownicy białego skoczka. Z niezmąconym spokojem w nowej sytuacji król zapowiedział wtedy mata w czterech ruchach.

1.hg3 Ge3 2.Wg4 Gg5 3.Wh4+ G:h4 4. g4 mat (lub 1... G:g3 2.W:g3 Kh4 3.Wh3 mat).

Tryptyk Karola XII (cz. III)

Jednak nim król zdołał wykonać ruch nowa kula strąciła z szachownicy pionka białego z linii h. Karol XII również w tej sytuacji nie dał się wyprowadzić z równowagi i zapowiedział mata w pięciu ruchach.
Przedstawiona na diagramach sytuacja dobrze przedstawia niezwykłe opanowanie króla, ale jest to studium S. Loyd'a z roku 1859 przygotowane specjalnie jako ilustracja opisanego w legendzie zdarzenia.

1.Wb7 Ge3 2.Wb1 Gg5 3.Wh1+ Gh4 4.Wh2 gh2 5.g4 mat (po 1... Gg1 2.Wb1 Gh2 3.We1 Kh4 4.Kg6 i 5.We4 mat).

Idea niepodległości Polski

Józef Piłsudski był jednym z największych mecenasów i miłośników gry szachowej wśród polityków II Rzeczypospolitej. Generał Kazimierz Sosnkowski tak wspominał grę Marszałka: "Muszę przyznać, że grał lepiej ode mnie. Nadzwyczaj pomysłowo kombinował, lubił ofiary i grę ryzykowną, nie uznawał gry pozycyjnej".

W roku 1933 J. Piłsudski otrzymał godność pierwszego honorowego prezesa PZSzach. Na specjalnym dyplomie wręczonym Marszałkowi z tej okazji, w przedwojenne granice Polski wpisano diagram z partii Fenton - Potter (1895). Zawierał on wyraźny podtekst historyczny. Białe utożsamiały Marszałka i czyn Legionów. Stanowiły one stronę słabszą materialnie, tak jak Polska siła zbrojna w latach 1914 - 1918 wobec potęgi zaborców. Stąd też zwycięstwo białych, będące ucieleśnieniem genialnej myśli, nad ogromną przewagą materialną doskonale ilustruje koncepcję podjęcia walki o niepodległość Polski właśnie w tym momencie splotu dziejów.

Po 123 latach zaborów, dzięki wcieleniu idei, którą Piłsudski przedstawił w lutym roku 1914 podczas pobytu we Francji. Marszałek założył, że w przyszłej wojnie światowej Niemcy i Austro-Węgry pokonają Rosję, a Zachód w kolejnej fazie walk zwycięży państwa Centralne, co otworzy drogę do pełnej niepodległości Polski.

Początkowo sądzono, że przedstawiona na diagramie końcówka jest nierozstrzygnięta. Później Fernando Saavedra znalazł błyskotliwą drogę do całkowitego sukcesu białych.

1.c7 Wd6+ 2.Kb5 Wd5+ 3.Kb4 Wd4+ 4.Kb3 Wd3+ 5.Kc2 Wd4 6.c8=W Wa4 7.Kb3 z matem lub zdobyciem wieży

Partia z recepty

W szachy grywali nie tylko wybitni wodzowie, ale także papieże. Paolo Boi tak podobno oczarował swoją grą papieża, że ten proponował mu kapelusz kardynalski byle tylko zatrzymać świetnego gracza przy sobie. Wielu papieży grywało w szachy: Innocenty III, Leon X, Leon XIII, Urban VIII a nawet podobno dzisiejszy papież Jan Paweł II.

Na odwrocie recept E. Cazzone lekarz z Vittorio-Veneto zachował podobno kilka partii jakie rozegrał z miejscowym biskupem Albino Lucianim, późniejszym papieżem Janem Pawłem I, który zasiadał na stolicy piotrowej bardzo krótko od 26 VIII do 28 IX 1978.

Albino Luciani - E. Cazzone 1961
Gambit hetmański
1.d4 d5 2.c4 e6 3.Sf3 Sf6 4.Sc3 c6 5.e3 Sbd7 6.Gd3 dc4 7.G:c4 b5 8.Gd3 a6 9.e4 c5 10.e5 cd4 11.S:b5 ab5 12.ef6 Hb6 13.fg7 G:g7 14.O-O Gb7 15.Gf4 O-O 16.We1 Gd5 17.b3 Wfe8 18.Sg5 h6 19.S:f7 K:f7 20.Hh5+ Ke7 21.G:h6 Wh8 22.Gg5+ Kd6 23.Hf7 Gf8 24.Gf4+ e5 25.G:e5+ S:e5 26.Hf6+ Kc7 27.H:e5+ Gd6 28.H:d5 G:h2+ 29.Kf1 Gd6 30.Wac1+ Kb8 31.g3 W:a2 32.Wc6 Ha5 33.W:d6 Hd2 34.H:b5+ Kc8 35.Gf5+ Kc7 36.Hb6 mat

Filozof i szachy

Wielki pisarz i filozof francuski okresu oświecenia w swoich "Wyznaniach" opisuje z humorem jak zwariował na punkcie szachów. Próbował systematycznie z książką w ręku zgłębić tajniki gry, ale bez praktyki w grze niewiele osiągnął i zniechęcony porażkami zarzucił młodzieńcze próby zostania mistrzem.

Później jednak wielokrotnie grywał w szachy m.in. w słynnej Café de la Régence w Paryżu. Poznał najsławniejszych szachistów tamtego okresu de Légal'a i Philidor'a. Obok przedstawiona jest partia, w której jego przeciwnikiem był proboszcz J. J. T. Roman.

J. J. Rousseau (1712 - 1778) w utworze "Nowa Heloiza" zamieścił epizod szachowy i wielokrotnie o szachach wspominał w swoich listach do przyjaciół. Podobnie ambiwalentny stosunek do gry w szachy miał J. M. Wolter. Niejednokrotnie był zły na siebie, że stracił cenny czas na przesuwanie drewnianych figurek zamiast tworzyć sztuki. Jednak wracał i znowu zasiadał do szachów przyciągnięty ich magią.

J. J. T. Roman - J. J. Rousseau
1.e4 e5 2.f4 ef 3.Sf3 g5 4.Gc4 g4 5.Se5 Hh4+ 6.Kf1 Sh6 7.d4 d6 8.Sd3 f3 9.g3 Hh3+ 10.Kf2 Hg2+ 11.Ke3 Sg8 12.Sf4 Gh6 13.Gf1 H:h1 14.Gb5+ c6 15.G:c6+ bc 16. H:h1 1:0

Towarzyski obowiązek

Dla znakomitego pisarza rosyjskiego Lwa N. Tołstoja (1828 - 1910), J. J. Rousseau był ideałem człowieka i filozofa. Podobnie jak ideał pisarz od wczesnej młodości do późnej starości pasjonował się grą w szachy. W czasie pobytu w Petersburgu często zachodził do klubu szachowego, gdzie grał z czołowymi szachistami. Zaprzyjaźnił się wtedy z I. Turgieniewem, także zapalonym szachistą.

W domu Tołstoja w Jasnej Polanie szachy były tradycyjnym punktem spotkań towarzyskich. Grywał z odwiedzającymi go pisarzami, muzykami, malarzami i uczonymi. Jednym z partnerów do gry był A. Maude, tłumacz dzieł L. Tołstoja na język angielski. Obok na szachownicy można odtworzyć jedną z zanotowanych partii.

L. Tołstoj grał ostro, przedkładając atak nad obronę. Ulubionym jego otwarciem był gambit królewski.

L. Tołstoj - A. Maude
Jasna Polana 17 X 1906
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 b5 5.Gb3 Sf6 6.Sg5 d5 7.ed S:d5 (7... Sd4!) 8.S:f7! K:f7 9.Hf3+ Ke6 10.Sc3 Scb4 (10... Se7!) 11.a3 Gb7 12.a:b4 Wa7 13.Hg4+ Kd6 14.Se4+ Kc6 15.He6+ Gd6 16.G:d5+ Kb6 17.G:b7 W:b7 18.d3 Ka7 19.Ge3+ Kb8 20.W:a6 We8 21.Ha2 c6 22.Wa8+ Kc7 23.Ha5+ Kd7 24.W:d8+ 1:0

Szachy i prędkość światła

Albert Einstein (1879-1955) grał w szachy ale nie był pasjonatem tej gry. Pisał: "Muszę przyznać, że są mi obce występujące w tej formie gry obciążenia intelektu i duch konkurencyjności". W późniejszym okresie mówił: "nie gram w żadne gry. Nie mam na to czasu. Po pracy nie mam ochoty na nic co wymaga wysiłku umysłowego". W roku 1920 w Berlinie wielki fizyk zaprzyjaźnił się z Emmanuelem Laskerem (1868 - 1941), szachowym mistrzem świata w latach 1894 - 1921.

E. Lasker ukończył studia matematyczno-filozoficzne, a w roku 1902 na uniwersytecie w Erlangen, obronił pracę doktorską. Echa dysput jakie wiedli ze sobą wielki fizyk i wielki szachista, brzmią w przedmowie do biografii E. Laskera, w której A. Einstein polemizował z poglądami przyjaciela w sprawie dotyczącej prędkości światła, fundamentu teorii względności.

Twórca słynnej formuły E=mc² uważał, że gra może krępować swobodę i niezależność intelektu mistrza.
W partii przedstawionej obok przeciwnikiem Einsteina jest inny wielki fizyk - jeden z twórców bomby atomowej, R. Oppenheimer (1904-67).

A. Einstein - R. Oppenheimer, Princeton 1933
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 b5 5.Gb3 Sf6 6.O-O S:e4 7.We1 d5 8.a4 ?! b4?! (lepiej 8.d3 Gc5) 9.d3 Sc5 (lepiej 9... Sf6) 10.S:e5 Se7 11.Hf3 (grozi 12.H:f7 mat) 11... f6? (lepiej 11...Ge6) 12.Hh5+! g6 13.S:g6 h:g6 (13...Wg8 14.S:e7+ Kd7 15.H:d5+ Ke8 16.H:g8) 14.H:h8 S:b3 15.c:b3 Hd6? (lepiej 15...Kf7) 16.Gh6 Kd7 17.G:f8 Gb7 18.Hg7 We8 19.Sd2 c5 20.Wad1 (lub 20.We2) 20... a5 21.Sc4! d:c4 (21... Hc7 22.G:e7) 22.d:c4 H:d1 23.W:d1+ Kc8 24.G:e7 1 - 0

Muzyka szachów

Richard Strauss (1864-1949) od najmłodszych lat grał w szachy. Jego ojciec Heinrich był silnym szachistą. Twórca poematów symfonicznych: Don Juan i Don Kichot, też nie należał do słabeuszy. W Archiwum Wiedeńskiego Klubu Szachowego znajdują się podobno autentyczne partie rozegrane przez Richarda w styczniu roku 1906. Obok można odtworzyć przebieg jednej z nich.

R. Strauss - L. Zuckerbäcker
1.e4 e5 2.Sf3 Sf6 3.Sc3 Gb4 4.Sd5 S:d5 5.ed d6 6.c3 Gc5 7.d4 ed 8.Gd3 He7+ (po 8...dc 9.O-O cb 10.G:b2 z przewagą) 9.Kd2 dc+ 10.bc O-O 11.We1 Hd7? (11... Hf6!) 12.Sg5 h6 13.Hh5 Hg4 14.H:f7+!! W:f7 15.We8+ Wf8 16.Gh7+ Kh8 17.W:f8 mat

Gambit faraona

W starożytnym Egipcie jeszcze w szachy nie grano, a przynajmniej nie ma na ten temat żadnych informacji. Co ma więc faraon do typowo szachowej zagrywki? Pewnie nic, ale w trzecim tomie Słownika biograficznego szachistów polskich, Tadeusz Wolsza pisze, że wielkim entuzjastą gry królewskiej był autor powieści pt."Faraon" Bolesław Prus (1847-1912) a właściwie Aleksander Głowacki. Jednak tylko drobne wątki szachowe występują w takich powieściach jak Lalka i Emancypantki.

Pisarz miał okazję grać z pierwszym polskim arcymistrzem Szymonem Winawerem i znakomitym szachistą Janem Taubenhausem. Ze spotkania z tym ostatnim pozostała partia grana w symultance. Prus żartobliwie pisał o tym: "Miałem też honor grać z jeszcze jednym znakomitym szachistą Taubenhausem, który posadził nas sześciu czy siedmiu (dalibóg nie pamiętam) każdego przy innej szachownicy, grał ze wszystkimi jednocześnie i ... kosił nas jak trawę".

Pod koniec XIXw. Prus włączył się w organizację Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej i w roku 1900 został honorowym członkiem tej organizacji.

J. Taubenhaus - B. Prus, Warszawa 1901
Gambit Evansa
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gc4 Gc5 4.b4 G:b4 5.c3 Ga5 6.d4 ed4 7.O-O dc3 8.Hb3 Hf6 9.e5 Hg6 10.S:c3 G:c3 11.H:c3 Sge7 12.Sg5 O-O 13.Gd3 f5 14.ef6 H:f6 15.G:h7+ Kh8 16.Hh3 Wd8 17.Gg6+ Kg8 18.Hh7+ Kf8 19.Hh8+ Sg8 20.Sh7+ 1-0