Stare zasady

Przeglądając stare zapisy partii należy pamiętać, że na przestrzeni dziejów zasady gry w szachy także ulegały pewnym zmianom. Szczególnie ostrożnie trzeba podejść do zapisów pochodzących sprzed XV w.

Ruchy króla, skoczka i wieży nie uległy zmianie. Pionki mogły poruszać się tylko o jedno pole. Gońce poruszały się po skosach, jak dzisiaj, ale tylko o dwa pola, chociaż mogły przeskakiwać przez figury, tak jak to przedstawia przykład obok.

Dama (hetman) mogła się poruszać tylko ukośnie o jedno pole. Dopiero w roku 1475 wprowadzono odmianę tej figury o nazwie "szalona królowa", która z czasem stała się standardem.
Podział szachownicy na jasne i ciemne pola pojawił się w Europie ok. roku 1090.

Pat i mat były takie jak dzisiaj. Istniał jeszcze dodatkowy tzw. "goły mat" (ang. Baremate), gdy król zostawał sam bez bierek.

W XVw. wprowadzono także roszadę, którą Jan Ostroróg nazywa "skokiem króla do kuchni". W roku 1490 wprowadzono regułę bicia w przelocie (ep).

1.Hg6+ S:g6 2.Gf5# Goniec atakuje ponad skoczkiem, a czarny hetman jest bezsilny, gdyż porusza się i bije tylko w zasięgu jednego pola po skosie.

Mat Dilaram

W Europie gracze długo korzystali z osiągnięć szachistów arabskich. W X w. jednym z najsilniejszych graczy był al-Lajlaj, nazywany tak z powodu jąkania się. Zamieścił on w swoim traktacie najstarszy znany zapis tzw. mata Dilaram.

Legendarna Dilaram, była księżniczką i żoną wezyra Murwadi, który kiedyś tak się zapomniał podczas gry w szachy, że własną żonę zastawił jako nagrodę dla zwycięzcy. Był pewny wygranej, ale po ostrej walce sytuacja dla białych, którymi grał Murwadi, wcale nie wyglądała dobrze. Partia była odłożona w sytuacji przedstawionej obok na diagramie. Wezyr smutny wrócił do domu. Dilaram wydobyła od męża złą wiadomość i postanowiła pomóc niefortunnemu graczowi. Znalazła wyjście także przedstawione obok.

Obserwując ruch gońca trzeba pamiętać o starych zasadach poruszania tą figurą. Mat Dilaram jest prawdopodobnie także motywem gry wykorzystanym w poemacie Szachy Jana Kochanowskiego z Czarnolasu.

1.Wh8+ K:h8 2.Gf5+ (wg starych zasad) Kg8 3.Wh8+ K:h8 4.g7+ Kg8 5.Sh6 mat.

Problem z IX w.

Ten problem szachowy pochodzi z IX w. Jak mucha zatopiona w bursztynie, tak kropelka myśli ludzkiej została na wieki zatrzymana w zapisie szachowym i może być odtwarzana dzisiaj.

Szachy mają dobrze udokumentowaną historię od V w. Przedtem gra była znana w Indiach. Kiedy w roku 229 n.e. powstało imperium Sasanidów, na dworze w Klezyfoncie oddawano się grze w szachy. Państwo Sasanidów upadło w roku 636, zajęte przez Arabów. To właśnie oni przejęli i rozwinęli analizę gry. Pierwsi także wprowadzili zapis rozlokowania bierek na szachownicy w formie tzw. mansub. Obok przedstawiony jest wzięty z mansuby arabskiej problem liczący już ponad tysiąc lat. Białe dają czarnym mata w trzech ruchach.

Po najeździe Arabów na Hiszpanię gra przekroczyła granice Europy i wkrótce ją opanowała. Najstarszą europejską książką o szachach jest "Juegos Axedrez, dados y tablos" napisana w XIIIw.

W Polsce pierwszym dziełem o szachach był traktat Jana Ostroroga pt.: "Nauka o szachach, obszernie w języku polskim przełożona z ksiąg Damiana Portugalczyka z uwagami Rui Lopeza, Hiszpana...". Rękopis ten powstał w latach 1602-1610. Niestety do dzisiaj nie zachowała się nawet kopia tego dzieła. Oryginał spłonął w roku 1944.

1.Sh5+ W:h5 2.Wg6+ K:g6 3.We6 mat

Pozycja al-Adli'ego

Po 1.Kc6 powstaje najstarsza znana pozycja teoretyczna podana w rękopisie arabskiego szachisty al-Adli'ego z roku 1140. Przedstawia ona walkę wieży ze skoczkiem. Mimo dużej przewagi na stronę silniejszą czyha wiele niebezpieczeństw prowadzących do remisu.

Przykładowy sposób walki przedstawia diagram obok. W tego rodzaju końcówkach król i wieża muszą oddzielić skoczka od króla strony przeciwnej i zbić go. Nie jest to wcale łatwe. Jeśli np. 3.Wh7? Kb8 4.Kb6 Sd8 i remis.

1.Kc6 Sa5+ 2.Kb5 Sb7 3.Wf8 Sd6+ 4.Kc6 Sc4 5.Wd8 Se5+ 6.Kc5 Kb7 7.Wd5 Sg4 8.Kd6 Kb6 9.Wd2 Se3 10.Wb2+ Ka5 11.Kc5 Ka4 12.Wd2 Sf5 13.Wd3 Se7 14.Wf3 Sg6 15.Kd6 Kb5 16.Wf5 Kb6 17.Wf6 Sh4 18.Ke5 Kc5 19.Ke4 Sg2 20.Wf2

Gra z diabłem

Paolo Boi należał do najsilniejszych szachistów XVI w. Podobno papież Paweł III ofiarowywał mu kapelusz kardynalski, aby tylko zatrzymać szachistę przy sobie, jako partnera do gry. Paolo Boi miał wygrać w roku 1549 mecz z papieżem. Trzeba jednak zauważyć, że papież w tym ostatnim roku swego życia kończył 81 lat.
To właśnie Pawłowi III Mikołaj Kopernik zadedykował swoje wiekopomne dzieło De revolutionibus.

W roku 1574 Włoch pokonał sławnego Hiszpana Ruy Lopez'a na dworze króla Filipa II. Dzięki szachom zdobył pokaźny majątek, który stracił, gdy został pojmany przez piratów i dostał się do niewoli tureckiej w roku 1576. Sprzedany jako niewolnik zabawiał swojego pana grą, tak skutecznie, że nie tylko wygrał wolność ale i spory majątek. Zakończył życie w Neapolu w roku 1598. Podejrzewa się, że został otruty przez zazdrosnego rywala.

Legenda mówi, że Paolo wędrując w poszukiwaniu przeciwników, z którymi mógłby zagrać o duże stawki, pewnego razu dotarł do małej miejscowości. Chciało mu się pić i ucieszył się gdy przy studni spotkał śliczną dziewczynę. Czerpała właśnie wodę i poprosił ją o kubek, aby ugasić pragnienie.

Piękna nieznajoma zaproponowała mu grę w szachy. Jeśli wygra dostanie kubek wody, a jeśli przegra...- nieznajoma nie chciała wyjawić czego zażąda. Paolo chętnie się zgodził. Jego przeciwniczka nie wyglądała na wytrawnego gracza. Okazała się jednak twardym przeciwnikiem. Z trudem włoski mistrz osaczył w końcu czarnego króla w sytuacji przedstawionej na diagramie obok. Paolo zapowiedział mata w dwóch ruchach. Po 1.S:e6 Sc6 2.H:f5 mat (nie ratuje też: 1...W:f6, bo 2.W:e5 mat, lub 1... S:c4 i po 2.H:d4 mat). I wtedy stało się coś dziwnego. Włoch spostrzegł nagle z osłupieniem, że jego biała dama ciemnieje i w końcu staje się czarna. A zamiast pięknej nieznajomej Paolo nagle ujrzał przed sobą diabła. - Nie wygrasz ze mną Paolo, ty grasz o kubek wody, a ja o twoją duszę - zaskrzeczał przeciwnik z piekła rodem. Mistrz zatrwożył się bardzo i spojrzał z żalem na szachownicę.

Wtem dostrzegł nową możliwość ocalenia duszy. - A jednak mimo krętactwa dostaniesz mata diable w dwóch ruchach - powiedział Paolo i wykonał posunięcie po którym diabeł szybko zniknął jak niepyszny.

Jeśli 1... g4, to 2.W:d4 mat, a jeśli 1... Wf4, to 2.Sd6 mat

Poemat "Szachy"

Jan Kochanowski w roku 1564 wydał oryginalny utwór poetycki pt. "Szachy". Jest to pierwszy polski utwór literacki, całkowicie poświęcony grze królewskiej.

W lipcu roku 1912 ukazał się w Krakowie pierwszy numer miesięcznika szachowego "Szachista Polski", w którym redakcja ogłosiła konkurs na odtworzenie partii granej przez Borzuja i Fiedora we wspomnianym poemacie "Szachy". Plon konkursu nie był wielki - nadesłano tylko jedną pracę od Wandy Reger Nelskiej. Później okazało się, że pod tym pseudonimem, ukrywał się autor pracy, którym był Aleksander Wagner. Jeden z najbardziej aktywnych szachistów popularyzujących grę szachową w okresie zaborów, twórca m.in. idei "obrony polskiej" (1.d4 b5).

Ciekawe jest też to, że co do pozycji końcowej istnieje duża zgodność badaczy. Pisali o tym: J.Samuel Bandtkie - współzawodnik Joachima Lelewela w historii prawa i grze szachowej, Maurycy Dzieduszycki, Wincenty Korotyński i arcymistrz Jurij Awerbach.

Niektórzy w poemacie Szachy dostrzegali zaszyfrowaną myśl polityczną. Pod postacią króla duńskiego Tarsesa poeta miał jakoby przedstawić Zygmunta Augusta; królewną Anną miałaby być siostra króla Anna Jagiellonka; Fiedorem - królewicz duński Magnus, a Borzujem - car moskiewski, Iwan Groźny.

Kluczową pozycję powstałą do przerwy po ruchu białych 75Wh7! (patrz zapis partii), tylko z tą różnicą, że hetman stał na g4, otrzymał już wcześniej Wincenty Korotyński (1831-1891).

Partie W. Shakespeare'a

Obraz z roku 1603, namalowany przez niderlandzkiego artystę Karela van Mandera przedstawia grających w szachy. Niektórzy w przedstawionych na płótnie postaciach widzą Bena Jonsona (1572 - 1637) grającego w szachy z Williamem Shakespeare'm (1564 - 1616).

W odnalezionych notatkach poety szkockiego Williama Drummonda z Hawthornden (1585 - 1649) są prywatne uwagi dotyczące wizyty Bena Jonsona w Szkocji w końcu 1619 roku.
Wpływowy humanista, poeta, aktor i dramaturg B. Jonson miał podobno wspominać o partii rozegranej przez W. Shakespeare'a i Roberta Southwell'a (1561 - 1595). Miała to być ostatnia partia szachów angielskiego poety i jezuity kanonizowanego w roku 1970. Partia ta miała być rozegrana krótko przed jego śmiercią na szafocie.

Stawką partii było ocalenie duszy W. Shakespeare'a, bo w przypadku przegranej miał zmienić nie tylko swoje życie, ale także tematykę swoich dzieł. R. Southwell uważał bowiem, że sławny dramaturg zatraca się w opisach wad i ułomności natury ludzkiej, dając zły przykład innym i po trosze sam im ulegając. Jezuita chciał aby Shakespeare wykorzystał swój talent do tworzenia sonetów wielbiących zalety ludzi i przedstawiania budujących moralnie scen.

Czarnymi grał Southwell a białymi Shakespeare. W pozycji jak na diagramie obok po 1. Hh4-f2 R. Southwell rozpoczął marsz czarnego pionka. Jego zatrzymaniu i zbiciu Shakespeare poświęcił wiele wysiłku. Po ruchu 5.Wb2-g2 miał on powiedzieć: "- Teraz siły chrześcijańskie są zatrzymane pod postacią tego piona, który jak jezuita-kazuista nie może przeć ciągle do przodu bez wystawiania się na uderzenia biskupów i kardynałów stających także przeciw niemu". Southwell zamyślił się i następnie z zaciętym wyrazem twarzy pchnął dalej piona w przód (5...e3-e2). "- Nie masz już wyboru Williamie - odezwał się. - Ja też go nie mam i muszę iść dalej. Kościół potrzebuje męczennika, który wygra partię". Shakespeare nachmurzył się, wziął piona wieżą i wkrótce partia dobiegła końca.

Southwell z rozkazu królowej wkrótce zawisł na szubienicy, bo wbrew jej zakazom prowadził działalność duszpasterską. Podobno Shakespeare, który bardzo często zakochiwał się w różnych aktorkach, a nawet porzucił na pewien czas rodzinę w Stanfordzie, opamiętał się w końcu i powrócił do żony. Jednak tematyki swoich dramatów na szczęście nie zmienił.

Napoleon I i Turek

Napoleon Bonaparte (1769-1821) podobno bardzo lubił grać w szachy. Odwiedzał słynną Café de la Régence. Nie był wybitnym szachistą, tak jak wodzem, ale graczem był niezłym. Istnieje wiele zapisów partii, które miał jakoby rozegrać z panią de Rèmusat, generałem Bertrandem, czy automatem Kempelena. Większość z nich, a może nawet wszystkie są falsyfikatami.

Szczególnie znana jest partia, którą Napoleon I miał rozegrać na zamku w Schönbrunn w roku 1809.
Węgierski wynalazca von Kempelen wymyślił i skonstruował Turka. Fałszywy automat grający w szachy. W rzeczywistości była to bardzo sprytna mistyfikacja. We wnętrzu maszyny był zamknięty człowiek z reguły dobry szachista. Z Napoleonem podobno grał ukryty w automacie Johann B. Allgaier (1763-1823) - szachista i teoretyk austriacki.

Partia ta przedstawiona jest obok.

1.e4 e5 2.Hf3 Sc6 3.Gc4 Sf6 4.Se2 Gc5 5.a3 d6 6.O-O Gg4 7.Hd3 Sh5 8.h3 G:e2 9.H:e2 Sf4 10.He1 Sd4 11.Gb3 S:h3+ 12.Kh2 (jeśli 12.gh3 to 12...Sf3+) 12...Hh4 13.g3 Sf3+ 14.Kg2 S:e1+ 15.W:e1 Hg4 16.d3 G:f2 17.Wh1 H:g3+ 18.Kf1 Gd4 19.Ke2 Hg2+ 20.Kd1 H:h1+ 21.Kd2 Hg2+ 22.Ke1 Sg1 23.Sc3 G:c3+ 24.bc3 He2 mat

© Puran, Poznań 2002